Ffermio defaid yn Y Carneddau

Mae pob cymdeithas bori yn cyflogi setiwr. Daw'r enw o'r hen air Saesneg escheator, sef swyddog brenhinol yn yr Oesoedd Canol a oedd yn gyfrifol am hawlio asedau ar gyfer y goron yn dilyn marwolaeth lle nad oedd unrhyw ddisgynyddion nac etifeddion cyfreithlon. Mae gan setiwr y gymdeithas bori ddau gyfrifoldeb. Y cyntaf yw sicrhau bod defaid diarth sy'n cael eu hel i'r corlannau casglu yn cael eu hawlio gan eu perchnogion o ffermydd cyfagos. Yr ail yw arwerthu unrhyw ŵyn amddifad sydd heb eu hawlio wedi i'r defaid gael eu hel ym mis Gorffennaf a mis Medi. Fel arfer nid oes gan yr ŵyn hyn glustnod i nodi'r fferm y maent yn perthyn iddi. Mae’r llun yn dangos yr ŵyn di-nod oedd heb eu hawlio ym mis Mehefin 2022 ac a oedd ar gael i’w harwerthu ym Mharc Set, Llanllechid, corlan sydd, yn anarferol, ar ganol y pentref.

Yn aml yn y gorffennol defnyddid pyg neu bitsh poeth ar haearn brandio i argraffu dwy neu dair o lythrennau cyntaf enw'r perchennog ar y defaid wedi iddynt gael eu cneifio. Gallai'r pyg wrthsefyll y tywydd a byddai'n weladwy ar y cnu drwy'r flwyddyn. Fodd bynnag, byddai perchnogion melinau gwlân yn cwyno am y marc gan ei fod yn anodd ei dileu wrth baratoi'r cnu ar gyfer ei nyddu. Cafodd hyn effaith andwyol ar bris gwlân ac felly datblygwyd dulliau eraill, megis chwistrellau erosol, i farcio’r defaid.

Yn y corlannau ar y Carneddau mae defaid fel arfer yn cael eu hadnabod wrth eu clustnodau. Mae gan bob fferm ei marc unigryw ei hun sy'n cael ei dorri pan fo'r oen yn ifanc; fe wneir y toriadau yng nghartilag y glust fel ei fod yn gymharol ddi-boen. Mae nifer fawr o wahanol doriadau o ynghlwm â'r nodau hyn a chyfoeth o dermau i'w disgrifio. Y rheol yw bod cofnodion clustnodau yn dangos y marciau fel y maent yn ymddangos wrth edrych ar gefn y glust, hy edrych o gefn y ddafad ymlaen. Nid yw nod neu farc yn eiddo i unrhyw unigolyn ond yn hytrach i fferm. Felly mae perthynas amlwg iawn rhwng y fferm, ei hawliau pori, ei chlustnodau a chynefin ei diadell (ceir disgrifiad o gorlannau cynefin yma). Pan werthir fferm, mae'r gwerthiant fel arfer yn cynnwys y praidd.

Ni ddylid drysu rhwng clustnodau a'r tagiau adnabod melyn sy'n ofynnol yn ôl y gyfraith.

Fel y crybwyllwyd uchod, ceir geirfa arbennig i ddisgrifio'r mathau o doriadau a wneir. Yn y rhan fwyaf o achosion, wrth gwrs, dim ond y Gymraeg fyddai'n cael ei ddefnyddio. Daw’r llun hwn, a’r un blaenorol, o lyfr a gyhoeddwyd gan Heddlu Gogledd Cymru yn 2015 yn cofnodi holl glustnodau'r ardal. Prif nod y llyfr yw helpu i adnabod defaid sydd wedi’u dwyn, ond mae hefyd yn ffynhonnell wybodaeth hwylus a hawdd i'w diweddaru. Mae gan lawer o ffermwyr hen gofnodion mewn llawysgrifen o’r clustnodau a ddefnyddid ac mae cofnodion yn bodoli o gofrestrau clustnodi sy’n dyddio’n ôl i 1825.

Nid yw clustnodau yn unigryw i Gymru a gellir eu canfod mewn rhannau eraill o'r DU. Yn ardal Cumbria, er enghraifft, fe'u gelwir yn lugmarks. Mae clustnodau i'w cael dramor hefyd, er enghraifft yng Ngwlad yr Iâ, Awstralia a Seland Newydd, er nad yw bellach yn ofyniad cyfreithiol i ddefnyddio clustnodau yn yr un o'r tair gwlad.